خطری خاموش که مردم را تهدید می‌کند

کد خبر : 9262

10:31

1403/10/22

سونیوز: فرونشست زمین یکی از پدیده‌های خطرناک و نگران‌کننده‌ای است که به دلیل بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی و کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی و تغییرات اقلیمی در بسیاری از نقاط ایران به یک بحران جدی تبدیل شده است.

به گزارش آژانس خبری سونیوز، روزنامه اطلاعات نوشت: بنا به گزارش‌های مکرری که از سوی نهادهای پژوهشی و تخصصی منتشر می‌شود به نظر می‌رسد فرونشست، دیگر نه یک تهدید دور از دسترس، که بخشی از واقعیت‌ زندگی روزمره در بسیاری از دشت‌ها و شهرها و روستاهای ایران است.

با وجود چنین تهدیدی، هنوز مقررات و ضوابط مشخصی برای مقابله با فرونشست زمین و مدیریت ساخت‌وساز در پهنه‌های فرونشستی یا مناطق آسیب‌پذیر تدوین نشده است.

افت سطح آب‌های زیرزمینی

دکتر علی بیت‌اللهی، رئیس بخش مهندسی زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در نشست تخصصی «ملاحظات ساخت‌وساز در مناطق دچار فرونشست زمین» که از سوی پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت سوانح طبیعی برگزار شد بر تدوین مقررات ملی فرونشست در کشور تأکید کرد.

او گفت: پایین رفتن تدریجی یا ناگهانی سطح زمین در گستره‌ای وسیع یا محدود در اثر عوامل طبیعی یا غیرطبیعی را فرونشست می‌گوییم. عوامل اصلی فرونشست زمین می‌تواند افت سطح آب، بالاآمدگی آب دریاها، ذوب یخچال‌ها در زیر لایه‌های رسوبی یا استخراج معادن مشابه آنچه که در کشورهای اروپایی و برخی کشورهای آمریکای جنوبی رخ داده است باشد.

عمده‌ترین دلیل فرونشست زمین در ایران ناشی از افت سطح آب‌های زیرزمینی است.

یک متر افت سطح آب در کشور ما باعث یک تا پنج سانتی‌متر فرونشست زمین می‌شود، البته این مقدار در برخی مناطق به ۲۵ سانتی‌متر می‌رسد و در برخی دیگر، به یک سانتی‌متر هم نمی‌رسد.

دکتر بیت‌اللهی با بیان این که هنوز برای برخی این ابهام وجود دارد که آیا واقعا در ایران فرونشست داریم یا نه، ادامه داد: فرونشست قابل اندازه‌گیری است. در حال حاضر سازمان نقشه‌برداری کشور و برخی مراکز علمی در دنیا نقشه‌های فرونشست کشور را تهیه کرده‌اند و تمامی بررسی‌های هیأت‌های علمی متعدد، فرونشست زمین در ایران را اثبات کرده است.

ساخت‌وساز بی‌ضابطه

بیت‌اللهی با بیان این که فرونشست زمین در ایران امری مستمر است که از اوایل دهه ۵۰ خورشیدی شروع شده و همچنان ادامه دارد پرسش‌هایی را مطرح کرد و گفت: وقتی در پهنه جنوب غربی بهرمان در رفسنجان که نرخ فرونشست آن ۴۲ سانتی‌متر در سال است و در جایی مثل دامنه‌های دماوند که اصلا فرونشست نداریم ساخت‌وساز انجام می‌دهیم، کدام‌یک از مقررات ساخت‌وساز ما تغییر می‌کند؟ یا مثلا در جنوب البرز در هشتگرد که نزدیک به ۳۷ سانتی‌متر در سال فرونشست داریم نسبت به هشتگرد جدید که فرونشست نداریم چه تغییراتی در ساخت‌وسازها داریم؟ متأسفانه باید بگویم که هیچ تغییری وجود ندارد و مقررات در تمامی این مناطق مشابه هم است.

در کشوری که از ۳۱ استان آن، ۳۰ استان در معرض خطر فرونشست هستند، حدود ۱۱ استان آن نرخ فرونشست بالای ۱۰ سانتی‌متر در سال دارند، بیشترین تعدد فرونشستی در کل کشورهای دنیا را دارد، حدود نیمی از جمعیت این کشور در پهنه‌های فرونشستی یا مجاور آن مستقر هستند و کلانشهرهای عمده آن در معرض خطر فرونشست هستند، حتی یک بند مقررات و ضابطه و آیین‌نامه اجرایی در حوزه ساخت‌وسازها نداریم! همان‌جا که فرونشست داریم کارخانه می‌سازیم و آب مصرف می‌کنیم. کشاورزی ما در منطقه دچار فرونشست، با دیگر مناطق فرقی ندارد. به عنوان مثال در معین‌آباد ورامین، صیفی‌جاتی می‌کاریم که در مناطق پرآب هم همان را می‌کاریم.

وی تصریح کرد: کشور ما نیاز به ضوابط و مقرراتی در خصوص ساخت‌وساز در مناطق دچار فرونشست دارد؛ مثل زلزله که آیین‌نامه و مقررات ملی ساختمان دارد.

نقشه خطر و مقررات ملی

رئیس بخش مهندسی زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت: وقتی می‌خواهیم درباره ساخت‌وساز و فرونشست فعالیت کنیم این نکته باید مدنظر باشد که فرونشست تجمعی مدنظر است. به‌عنوان مثال این که فرونشست در یک منطقه، چهار سانتی‌متر در سال اعلام می‌شود به آن معنا نیست که ساختمان ما چهار سانتی‌متر فرونشست را تحمل می‌کند، بلکه اگر عمر ساختمان ۲۰ سال باشد ۸۰ سانتی‌متر فرونشست را تحمل می‌کند که عدد بسیار مهمی است. نرخ فرونشست اما تنها برای بیان میزان فرونشست زمین است و از وضعیت ساختمان چیزی نمی‌گوید.

بیت‌اللهی ادامه داد: درخصوص ساخت‌وساز و مستحدثات نیاز به نقشه خطر فرونشست داریم که متأسفانه در کشور ما چنین نقشه‌ای وجود ندارد و آنچه هست نقشه‌های نرخ فرونشست است؛ در حالی که مهندس از نرخ فرونشست نمی‌تواند استفاده کند، زیرا عددی سالیانه است و در عمر مفید ساختمان یا دکل یا لوله و ... قابل محاسبه نیست.

نقشه خطر، نقشه‌ای است که میزان تجمعی فرونشست زمین را نشان می‌دهد و چون در کشور چنین نقشه‌ای را نداریم نمی‌توانیم ضوابطی برای ساخت‌وسازها بنویسیم.

تدوین مقررات ملی فرونشست زمین در ایران که همه استان‌های آن درگیر فرونشست است و آثار تاریخی، بخش‌هایی از محدوده‌های شهری، خطوط شریانی حیاتی، المان‌های گوناگون حمل‌ونقل و مستحدثات ارزشمند و مهم آن در معرض خطر روزانه فرونشست زمین قرار دارند یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است.

پیشنهاد می‌شود با تصویب هیأت دولت و زیر نظر معاون ریاست‌جمهوری، مقررات ملی فرونشست زمین در مباحث متعدد تدوین و ابلاغ و لازم‌الاجرا شود.

کاهش نرخ فرونشست

دکتر بیت‌اللهی گفت: کنترل نرخ فرونشست، امری درازمدت است، به عنوان مثال در دشت توکیو ژاپن در سال ۱۹۶۵ سالانه ۱۲.۵ سانتی‌متر فرونشست وجود داشت. در سال ۲۰۰۳ این عدد را به صفر رساندند. بنابراین، رسیدن به نرخ صفر نیاز به زمانی طولانی دارد. امیدوارم این اقدامات در کشور ما شروع شود. در کنار آن اما اقدامات دیگری نیز باید انجام شود.

موضوع بعدی، کاهش در معرض قرارگیری المان‌های آسیب‌پذیر است؛ مثلا برج‌های بلند یا تأسیسات نفتی یا خطوط ریلی یا فرودگاه‌ها در زون‌های فرونشست مکان‌یابی نشود.

اقدام مهم دیگر، کاهش آسیب‌پذیری المان‌های واقع در معرض خطر فرونشست زمین است.

برای این که بدانیم در کاهش خطرات و نرخ فرونشست موفق بوده‌ایم یا نه، به سیستم پایش و اندازه‌گیری به تعداد کافی نیاز داریم.

هم‌اکنون در جنوب تهران، دو ایستگاه جی‌پی‌اس نقشه‌برداری سراسری بیشتر نداریم. بدیهی است که با این امکانات، قطعا خطای زیادی خواهیم داشت. یکی دیگر از اقدامات موردنیاز برای کاهش خطر فرونشست، آموزش است. به‌عنوان مثال، اگر متخصصانی که از دکل‌های برق بازدید می‌کنند با این پدیده آشنا باشند و در صورت مشاهده، گزارش بدهند بسیار می‌تواند در صیانت از دارایی‌های ملی کمک کند.

غفلت از ارزیابی و تشخیص

دکتر جعفر حسن‌پور، دانشیار دانشگاه تهران در این نشست گفت: فرونشست زمین اخیرا در دنیا بسیار مورد توجه قرار گرفته، چون بسیاری از کشورها با آن درگیر شده‌اند. ضمن این که تغییر اقلیم نیز به آن اضافه شده و به خصوص در مناطق ساحلی و کنار رودخانه‌ها، بالا آمدن سطح آب در اثر اقلیم و پایین رفتن سطح زمین به خاطر فرونشست موجب شده بسیاری از شهرها در دنیا دچار مشکلات عدیده‌ای شوند.

وی با اشاره به فرونشست گسترده در ایران افزود: چنانچه بخواهیم ملاحظات ساخت‌وساز در مناطق دچار فرونشست را تعیین کنیم ابتدا باید در موضوع «ارزیابی و تشخیص» پیشرفتی کرده باشیم تا پس از آن به «کنترل و پیشگیری» برسیم. متأسفانه ما در این زمینه عقب هستیم.

پیش‌بینی می‌کنم زمانی برسد که تمام فرونشست‌های دشت‌ها به پایان رسیده باشد (مرگ آبخوان‌ها) و ما هنوز در پیچ و خم این باشیم که مقررات ملی برای مناطق فرونشست تهیه کنیم. آن موقع دیگر بسیار دیر شده و شاید دیگر لازم نباشد که مقررات ملی داشته باشیم.

دکتر حسن‌پور تأکید کرد: به‌طور جدی به این پیش‌بینی معتقدم و فکر می‌کنم این اتفاق در کشور ما می‌افتد. البته امیدوارم این طور نشود و این پیش‌بینی به وقوع نپیوندد.