به گزارش آژانس خبری سونیوز، ورود زودهنگام عکاسی به ایران؛ هدیه ملکه ویکتوریا به محمدشاه کمتر از سه سال پس از اختراع عکاسی در فرانسه توسط لوئی داگر، این فناوری نوین در دوران محمدشاه قاجار (۱۲۲۱ ه.ش) وارد ایران شد. نخستین دوربین عکاسی که یک دستگاه کالوتیپ بود، توسط ملکه ویکتوریا به محمدشاه اهدا و توسط سفیر ایران به دست وی رسید. تنها دو ماه بعد، نیکولای پاولوف، سفیر روسیه، یک دوربین داگرئوتیپ را به ناصرالدین میرزا (ولیعهد وقت) تقدیم کرد. به روایتی، نخستین عکس ایران با این دوربین ثبت شد.



عکاسخانه سلطنتی و نقش کلیدی ناصرالدین شاه
با به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه و علاقه وافر او به عکاسی، امیرکبیر آموزش این فن را در دارالفنون تصویب کرد. شاه همچنین عکسخانه ای در کاخ گلستان تأسیس نمود که به عکسخانه همایونی مشهور شد. موضوعات عکاسی دربار عمدتاً شامل زنان حرمسرا و پرتره  های درباری بود. پس از مدتی، عکاسی با ورود خارجیان حاضر در هیئت های نظامی و دیپلماتیک از انحصار دربار خارج و به موضوعات مستند، بومی نگاری و تاریخی گسترش یافت.



 توسعه عکاسی در ایران
بررسی تاریخ عکاسی ایران نشان می دهد پنج گروه نقش محوری در رشد این هنر ایفا کردند که در ایتدا عکاسان خارجی شرق شناسی  با لنز دوربین را آغاز کردند. نخستین عکاسان خارجی از فرانسه، ایتالیا و آلمان به ایران آمدند و سوژه هایی مانند دراویش، مراسم سنتی و زندگی حرم سرا را ثبت کردند.

گروه فرانسوی: ژول ریشار نخستین عکاس خارجی بود که با روش داگرئوتیپ در تبریز و تهران فعالیت کرد. او بعدها با نام میرزا رضاخان مسلمان شد و نشان خانی دریافت کرد.

گروه ایتالیایی: لوئیجی پچه در ۱۸۴۸ میلادی آلبوم هایی از ایران ثبت کرد. لوئیجی مونتابونه و پترو بون نیز در ۱۸۶۲ همراه هیئت دیپلماتیک به ایران آمدند.

گروه آلمانی: هولتسر مهندس تلگراف که از ۱۸۶۳ در اصفهان مستقر شد، با عکسهای قوم شناختی از ارامنه و فرهنگ عامه، تحولات عصر قاجار را مستند کرد.



۲. عکاسان درباری: از شاه تا شاگردان دارالفنون

در سال 1357، بدری آتابای، کتابدار وقت کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان، گزیده‌ای از حدود چهل هزار عکس موجود در آلبوم‌های سلطنتی را همراه با مقدمه‌ای بر تاریخ ورود عکاسی به ایران، یادداشت‌های شخصی ناصرالدین شاه و فهرستی دقیق از آلبوم‌ها (شامل شماره آلبوم، اندازه، تعداد عکس‌ها و تاریخ‌های مربوطه) در تیراژی محدود منتشر کرد. در این کتاب، ناصرالدین شاه به عنوان نخستین عکاس ایرانی معرفی شده بود، چرا که بسیاری از عکس‌های آلبوم‌ها کار دست او بود و یادداشت‌های حاشیه‌ای به خط خود شاه این موضوع را تأیید می‌کرد. هرچند تحقیقات بعدی یحیی ذکاء و شهریار عدل نشان داد ملک قاسم میرزا (پسر فتحعلی‌شاه) که به روش داگرئوتیپ عکاسی می‌کرد، به روایتی نخستین عکاس ایرانی محسوب می‌شود.



یادداشت‌های به جا مانده از ناصرالدین شاه حاکی از تسلط قابل توجه او بر روش‌های علمی عکاسی و عملکرد دوربین‌های مختلف است. در کتابخانه کاخ گلستان، دستورالعمل‌های دقیقی به خط شاه موجود است که شامل فرمول‌های داروهای شیمیایی، مراحل چاپ و ظهور عکس به روش‌های رایج اروپایی مانند کولودیون، تهیه کاغذ آلبومین، سلات نیترات نقره و سیانوتیپ می‌شود. علاقه وافر شاه به عکاسی تا حدی بود که در سفر و حضر به عکاسی می‌پرداخت و بر کار عکاسان همراه نیز نظارت داشت. قدیمی‌ترین عکس‌های باقی‌مانده از چهره زنان در ایران، مجموعه‌ای بی‌نظیر از عکس‌های حرمسرای ناصرالدین‌شاه است که اغلب با یادداشت‌های شخصی او همراهند. نمونه‌هایی از این یادداشت‌ها عبارتند از: «این عکس را خودم در اندرون انداخته‌ام» یا «این دو عکس را با اسباب عکس فوری که از فرنگستان خریده بودم... با نهایت کسالت و کج‌خلقی انداخته‌ام»، که همگی در مجموعه بیوتات کاخ گلستان حفظ شده‌اند.



ناصرالدین شاه عکاس پرکاری بود و حدود چهل هزار عکس در آلبومخانه کاخ گلستان برجای گذاشت. البته در این میان  افرادی نیز  بودند که به عنوان عکاسی  های  شاخص  در دربار عکاسی می کردند که از جمله آنها می توان به آقارضا عکاسباشی که شاگرد کارلیه فرانسوی و نخستین عکاس حرفه ای ایران که ۲۷ سال عکاس دربار بود و همچنین عبدالله میرزا قاجار که مدیر عکاسخانه دارالفنون که شاگردانی مانند روسیخان و محمدجعفر خادم تربیت کرد.

زنان عکاس دوره قاجار :
 آلبوم‌های دوره ناصری که در آلبوم‌خانه کاخ گلستان نگهداری می‌شود، آثاری از این زنان عکاس که به‌صورت تفننی به عکاسی می‌پرداختند، دیده می‌شود. نخستین زنی که به‌صراحت به عکاسی او اشاره شده، عزت‌ملک خانم، ملقب به اشرف، همسر محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه است. اعتمادالسلطنه در کتاب ارزشمند خود، انطباعات دوران ناصری، بارها به مهارت او در عکاسی اشاره کرده است.



از دیگر عکاسان زن این دوره می‌توان به زنان خانواده معیرالممالک اشاره کرد. با توجه به آشنایی معیرالممالک با فن عکاسی و وجود عکاسخانه‌ای مجهز در منزل شخصی او، زنان این خانواده نیز امکان تجربه عکاسی را داشتند.

همچنین دو زن دیگر در دوران ناصری به نام‌های فاطمه سلطان خانم (همسر میرزا حسنعلی عکاس) و عذرا خانم (همسر آقا یوسف عکاس) که هر دو از عکاس‌باشی‌های شاه بودند، به عکاسی می‌پرداختند. علاوه بر این‌ها، همسر و دختر آنتوان خان سوریوگین، عکاس نامدار دوران ناصری تا عهد رضاشاه، نیز از نخستین زنان عکاس ایران به‌شمار می‌روند.

• پرتره رجال با سبک نقاشی گونه
• عکس های مجاهدان مشروطه با لباس رزم
• صحنه های قیام مانند اعدام ها و نبردها

۴. دانش آموختگان دارالفنون و فرنگ رفته ها:
این گروه تحت تأثیر ترکیب بندی های اروپایی، آثاری با هویت دوگانه یعنی تلفیق هنر شرق و غرب خلق کردند. از جمله ملک قاسم میرزا (پسر فتحعلی شاه) که در فرانسه عکاسی آموخت، به روایتی نخستین عکاس ایرانی است. همچنین میرزا احمد صنیع السلطنه که رساله ای در عکاسی به ناصرالدین شاه تقدیم کرد و نخستین دستگاه سینماتوگراف را به ایران آورد.

۵. عکاسان بومی: نوآوری پس از مشروطه
پس از مشروطیت، عکاسان خودآموخته ای ظهور کردند که با نگاه خلاقانه، سوژه های روزمره و صحنه های طنز را ثبت می کردند. آثارشان گاه از تجربه های عکاسی مدرن در غرب پیشی می گرفت، مانند عکاسی پرتره از پشت سر افراد!

عکاسی در دوران مشروطه تولد عکاسی مطبوعاتی با جنبش مشروطه، عکاسی از دربار به خیابان ها کشیده شد که با دوربین بارون استپانیان (نخستین عکاس خبری ایران) با ثبت صحنه های انقلاب، گنجینه ای بی نظیر از مشروطه خلق کرد. روسیخان (شاگرد عبدالله میرزا) سالن نمایش فیلم تأسیس کرد اما به دلیل هواداری از محمدعلیشاه تبعید شد. آنتوان سوریوگین پرکارترین عکاس حرفه ای اواخر قاجار، با عکس های مستند از رویدادهای سیاسی و زندگی ایرانیان، نشان شیر و خورشید دریافت کرد.



پایان قاجار و آغاز عصر جدید

عکاسی تنها سه سال پس از اختراع آن توسط لوئی داگر (183سال پیش) به ایران راه یافت و توسط پادشاهان قاجار، مأموران خارجی، فارغ‌التحصیلان دارالفنون، عکاسان اقلیت‌های دینی و هنرمندان متأثر از جریان‌های جهانی گسترش پیدا کرد. این هنر ابتدا محدود به دربار و حرمسرا بود، اما به تدریج کاربردهای بومی‌نگاری، مستندسازی و معماری یافت. با وقوع مشروطیت، عکاسی مطبوعاتی و جنگی رونق گرفت. در دوره پهلوی اول، تمرکز بر مستندسازی پروژه‌های عمرانی مانند راه‌سازی و دانشگاه‌ها بود، درحالی که در دوره پهلوی دوم (تا پیش از کودتای ۲۸ مرداد) عکاسی مطبوعاتی اوج گرفت. پس از آن تا انقلاب ۵۷، عکاسی در حوزه‌های تبلیغاتی، سینمایی، معماری و توریستی توسعه یافت. انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، عکاسی انقلابی، جنگی و اجتماعی را برجسته کرد. نقطه عطف این مسیر، تأسیس رشته عکاسی در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران در سال ۱۳۶۲ با پذیرش 30 دانشجو بود که تحولی علمی در این هنر ایجاد نمود.

موسسه فرهنگی هنری فصل هنر، مشاور و مجری پروژه های فرهنگی، هنری، رسانه ای و تبلیغاتی شماست. موسسه فرهنگی هنری به عنوان جامع ترین موسسه فرهنگی هنری شمالغرب کشور و اولین شرکت خلاق در حوزه صدا و تصویر با شعار « فقط تصور کن... ! » ، ایده ها و تصورات شما را ممکن می سازد.

           ارتباط با موسسه فرهنگی هنری فصل هنر/ کلیک کنید.