زندگينامه ابوریحان بیرونی
ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در 14 شهریور 352 خورشیدی (29 ذیقعده 362 قمری برابر 5 سپتامبر 973 میلادی) در حوالی خوارزم متولد شد. سالهاي اول زندگي را در خوارزم به تحصيل علوم گذرانيد و مدتي در خدمت مامونيان خوارزم بود تا آن كه به مسافرت پرداخت. در ابتداي سفر چند سالي را در جرجان (در جنوب شرقي درياي مازندران) در خدمت شمس المعالي قابوس وشمگير گذرانيد و كتاب آثار الباقيه را در آنجا به نام قابوس به سال 390 هجري تاليف كرد. اين كتاب از گاه شماري و جشنهاي ملل مختلف سخن مي گويد.
ابوریحان بیرونی پس از ده سال دوباره به خوارزم بازگشت و در دربار ابوالعباس مامون ابن مامون خوارزمشاه كه مردي دانشمند بود وارد شد. ابوالعباس داماد سلطان محمود غزنوي به خوارزم لشگر كشيد و پس از فتح آن شهر ابوریحان بیرونی را نيز با خود به غزنين برد (بهار 408 هجري) ابوريحان از آن پس همراه لشكر كشي هاي سلطان محمود به هندوستان راه يافت و با بسياري از دانشمندان و حكيمان هند آشنا شد و زبان سانسكريت را آموخت ،حاصل اين سفر كتاب تحقيق ماللهند و ترجمه چند كتاب از زبان سانسكريت به زبان عربي است.
پس از سلطان محمود پسرش سلطان مسعود نيز ابوريحان را مانند پدرش گرامي داشت به طوري كه بارورترين و بهترین سالهاي زندگي ابوریحان بیرونی سالهايي است كه در دربار سلطان مسعود بود. ابوريحان در اين مدت قانون مسعودي را به نام سلطان مسعود نوشت.
ابتکارات و نوآوریهای ابوریحان بیرونی
آنچه از کتابها و نوشته های ابوریحان بیرونی و نقل تاریخ نویسان برمی آید، گویای این است که او جزء سرآمدهای روزگار خود و از شخصیتهای چند بُعدی در علم بوده است. این موضوع را از تعداد زیاد کتابها و عمق نوشته هایش میتوان فهمید. ابوریحان بیرونی مباحث متعددی را مطرح و نظریات جدیدی را ابداع کرد که کسی قبل از او آنها را بیان نکرده بود. ابوریحان در علوم متعدّد، نظریه های جدیدی را پایه گذاری کرد که چند نمونه از عبارت است از:
- نجوم : نظریه حرکت وضعی زمین، تعیین سمت قبله در شهرهای گوناگون.
- جغرافیا : محاسبات طول و عرض جغرافیایی شهرها، ترسیم نقشه.
- اظهار نظر در مورد زمان پیدایش عالَم : چگونگی پدید آمدن لایه سطحی زمین و تبدیل دریاها به خشکی.
- شیمی و کانی شناسی : تعیین وزن مخصوص عناصر در شیمی، به خصوص تعیین وزن مخصوص هیجده سنگ و فلز گرانبها برای اوّلین بار.
- پزشکی و داروشناسی : ترجمه اصطلاحات دارویی و نامگذاری داروها به زبان عربی و فارسی برای اولین بار از زبان یونانی.
تجربه ای از ابوریحان بیرونی درمورد شایعات بی اساس
یکی از ویژگیهای بارز ابوریحان، کنجکاوی و علاقه به تجربه شخصی مسایل بوده است. در زمان نوجوانیِ ابوریحان، شایع بود که الماس، سنگی سمّی است و هر کس آن را در دست بگیرد، بیدرنگ میمیرد. بنابراین، مردم آن سامان، از الماس دوری میکردند و به آن دست نمیزدند. یک روز ابوریحان، قطعه الماسی را پیدا کرد. مادرش با دیدن آن الماس، شروع به شیون و زاری کرده، او را مجبور کرد تا الماس را به دور اندازد، ولی ابوریحان آن الماس را مخفی نمود. پس از چند سال، این دانشمند بزرگ، آن الماس را خرد کرد و به تکّه گوشتی مالید و در انظار عمومی، آن را به حیوانی خورانْد. همه مردم گمان میکردند که آن حیوان خواهد مرد، ولی چندی گذشت و آن حیوان سالم بود. بدین ترتیب، ابوریحان باآزمایش خود، به یک شایعه بی اساس پایان داد.
برخی از آثار علمی ابوریحان بیرونی
- تحقيق ماللهند : موضوع اين كتاب مذهب و عادات و رسوم هندوان و نيز گزارشي از سفر به هند است.
- قانون مسعودي: كتابي است در نجوم اسلامي شامل يازده بخش. در اين كتاب بخشهايي مربوط به مثلثات كروي و نيز زمين و ابعاد آن و خورشيد و ماه و سيارات موجود است.
- التفهيم لاوايل صناعت التنجيم: اين كتاب نيز در نجوم و به فارسي نوشته شده است و براي مدت چند قرن متن كتاب درسي براي تعليم رياضيات و نجوم بوده است
الجماهر في معرفه الجواهر: ابوریحان بیرونی اين كتاب را به نام ابوالفتح مودود بن مسعود تاليف كرد و موضوع كتاب معرفي مواد معدني و مخصوصا جواهرات مختلف است. ابوريحان در اين كتاب فلزات را بررسي كرده است. او نظريات و گفته هاي دانشمنداني مانند ارسطو اسحاق الكندي را درباره حدود سيصد نوع ماده معدني ذكر كرده است.
صيدنه : اين كتاب درباره مواد شيميايي و خواص و طرز تهيه آن ها نوشته شده است.
آثار الباقيه عن القرون الخاليه(اثرهاي مانده از قرن هاي گذشته ) ابوريحان در اين كتاب مبدا تاريخ ها و گاه شماري اقوام مختلف را مورد بحث و بررسي قرار داده است. از جمله اين اقوام - ايرانيها - يونانيها - يهوديها - مسيحيها عربهاي زمان جاهليت و عربهاي مسلمان نام برده و درباره اعياد هر يك به تفصيل سخن گفته است. اين كتاب را مي توان نوعي تاريخ اديان دانست. لازم به ذکر است ابوریحان بیرونی به زبان‌های یونانی، هندی و عربی مسلط بوده است
وفات ابوریحان بیرونی
ابوریحان بیرونی، پس از سال ها تلاش و کوشش در راه علم و فضیلت، در 22 آذر 427 شمسی بدرود حیات گفت. گفته میشود او در اواخر عمر، هم نابینا و هم ناشنوا شده بود، ولی در مورد محل وفاتش اختلاف است و محلّ آن مشخص نیست.