یادداشت

سونیوز: در سراسر جهان همواره تمامی رسانه های دولتی و خصوصی ادعای استقلال و آزادی کرده و عنوان می کنند که رسالت برقراری جریان آزاد اطلاعات را بر عهده دارند. این ادعا در حالی مطرح می شود که آزادی رسانه ها با توجه به مفهوم آن اَمری نِسبی بوده و نسبت به زمان و مکان متغیر می باشد. از این رو دکتر فرید حیدری، مدرس دانشگاه و مدیر مسئول آژانس خبری سونیوز در این یادداشت با یک نگاه ویژه رسانه ای به اَبعاد آزادی رسانه ها و تحلیل این ادعای ویترینی و عوامفریبانه پرداخت نموده است.

تجربه نشان داده است که هیچ رسانه ای در جهان به صورت مطلق آزاد نیست و هر فرد، سازمان ویا حاکمیتی که منابع مالی رسانه ای را تامین کند، آن رسانه به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم تابع سیاست گذاری ها و اهداف سرمایه گذار خواهد بود. در نتیجه آزادی مطبوعات و رسانه ها امری نسبی و شاید مِیلی بوده که در مقیاس جغرافیایی و نظام سیاسی و اجتماعی یک جامعه تعریف می گردد.

شواهد نشان می دهد، هر رسانه ای با توجه به نوع و درجه وابستگی خود تعریف و تفسیری مَنفعت طلبانه و البته سلیقه ای از آزادی دارد. به عنوان نمونه یک روزنامه در نیویورک از قحطی در سودان می نویسد، یک روزنامه در تهران از جنبش وال استریت در واشینگتن دی سی، یا یک روزنامه در لندن از انقلاب نارنجی اوکراین و یا روزنامه ای در پاریس از انقلاب مخملی در چکسلواکی خبر می دهد.  بر همین اساس چنین به نظر می رسد، که آزادی به نسبت رسالت و سیاست حاکم بر رسانه ها در اتاق فکر و پشت درهای بسته آن تعریف و به مخاطب تحمیل و تزریق می گردد.

روزنامه یا رسانه ای که قادر باشد با پشتوانه مردمی، نظام سیاسی و اجتماعی جامعه میزبان خود را مورد انتقاد قرار دهد، به چالش بکشد و یا حتی ناگفته ها را افشاگری کند، آن رسانه صدای رسای مردم بوده و دارای پایگاه اجتماعی مستحکمی خواهد بود. چرا که مطبوعات به عنوان ضلع چهارم دموکراسی در کنار قانون اساسی، احزاب رقیب و نظام پارلمانی می تواند هر جامعه ای را از استبداد و دیکتاتوری رهایی بخشد. بدیهی است که پایگاه اجتماعی رسانه ها نیز با شاخص هایی همانند سیاست گذاری و استراتژی های رسانه ای مضاف بر میزان شفافیت، صداقت و امانت داری تعیین می گردد.

حال اگر امکان نقد نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی یک جامعه  به صورت واقعی و نه صرفا نمایشی توسط رسانه هایی که در آن جغرافیا فعالیت می کند، وجود داشته باشد چنین به نظر می رسد که آزادی مطبوعات در آن جامعه به رسمیت شناخته شده است. برقراری جریان آزاد اطلاعات در یک جامعه می تواند به پویایی و رشد آن جامعه در تمامی ابعاد کمک شایانی نماید. اما شواهد نشان می دهد که در طول تاریخ، اکثر قریب به اتفاق، مطبوعات در جوامع مختلف هزینه های گزافی پرداخت نموده اند.



اولین روزنامه رسمی در تاریخ جهان با نام انگلیسی " ریلیشن " به معنی " ارتباط " در حدود چهار قرن پیش توسط یوهان کارولوس در فرانسه چاپ و منتشر گردید که البته پس از هفتاد سال فعالیت در نهایت تعطیل شد . در ایران نیز پیشینه مطبوعات نزدیک به دو قرن قدمت دارد که البته در طول این 190 سال تاریخ پر فراز و نشیب خود، درگیر کِش و قوس ها و قربانی زَد و بندهای سیاسی و جنگ ها و اِشغالگری ها بوده است. لذا بر اساس یکسری واقعیت های تاریخی چنین به نظر می رسد که مطبوعات به صورت متوالی در برهه های مختلف تاریخ،  ماهیت حقیقی خود را گم کرده و همواره خاستگاه منافع صاحب قُدرتان بوده است. البته ناگفته نماند در همین تاریخ پر هیاهو و حال و احوال آشفته و پریشان مطبوعات، در بزنگاه های مختلف و خاصی، نشریات به صورت چشمگیری تاثیر گذار بوده و حتی افکار عمومی را رهبری نموده است.


 
اولین نشریه مکتوب رسمی تاریخ ایران، در دوران حکومت محمد شاه قاجار و به دست میرزا صالح شیرازی در تهران تاسیس شد. نخستین شماره این نشریه به صورت ماهانه در حدود 70 سال قبل از انقلاب مشروطه چاپ و منتشر گردید. این ماهنامه داری نام خاصی نبوده و به صورت تحت اللفظی و به تقلید از  واژه روزنامه در زبان انگلیسی " نیوز  پِیپِر" یا همان کاغذِ اَخبار نامگذاری شد. سال ها بعد در زمان زمامداری ناصرالدین شاه قاجار و در دوران صدارت میرزا تقی خان امیرکَبیر، روزنامه وقایع اتفاقیه در اولین شماره خود با نام "روزنامچه اخباردارالخلافه طهران" در تاریخ 18 بهمن ماه سال 1229 چاپ گردید که با توجه به چاپ و نشر روزانه آن یک رویداد مهم در راستای پویایی و شکوفایی جامعه در عصر خود به شمار می رفت.



چند دهه بعد یعنی در زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار و دوران مشروطه نیز يكي از مهمترين مشخصه هاي انقلاب مشروطيت ايران، مطبوعات بود. رشد سريع مطبوعات و تحول ساختار، محتوا و کارکرد آنها يكي از مهمترين تبعات اين انقلاب بود. درمجموع، طی 15 سال برقراری نظام مشروطه بیش از 700 نشریه در ایران به چاپ رسیده است که نشان از  پویایی و تحوّلی بزرگ در جامعه مدنی آن زمان ایران است.

مطبوعات که از سال 1320 رشد چشمگیری کرده بود، 12 سال بعد قربانی کودتای بیست و هشتم مرداد شد. در عصر روز چهارشنبه، 28 مرداد ۱۳۳۲، تمامی نشریاتی که در طول دوازده سال گذشته، اعم از طنز و نیمه طنز یا رنگین و بی‌رنگ پروبال گرفته بودند، پس از غارت و تخریب کیوسک‌های روزنامه‌فروشی توسط کمپرس‌سواران چماق به دست  گروه شعبان جعفری ملقب  به "شعبان بی مُخ"  با عبور کامانکار‌های ارتش به این سو و آن سو پرتاپ می‌شدند و  سپس در کف خیابان‌های نادری و استامبول زیر چرخ های تانک ها و زیر پای کودتاگران لِه و تِکه پاره می‌شدند.



تجربه نشان داده است که در هر زمان و مختصات جغرافیایی، سانسور و اهرم های نظارتی سختگیرانه بر مطبوعات و همچنین نقض استقلال تحریریه به همراه برخورد های سیاسی  و امنیتی با رسانه ها می تواند منجر به بسته شدن فضا، ایجاد فساد سیستامیک، بروز و ظهور تعارض منافع، عدم توسعه سیاسی و نهادینه شدن فقر فرهنگی و اطلاعاتی جامعه میزبان منجر گردد . تعین و تبیین خط و مشی پوشش خبری از سوی دولت ها بر رسانه ها در هر جامعه ای منجر به بروز  استبداد و یا تشدید آن و همچنین ایجاد خفقان سیاسی و اجتماعی خواهد گردید. رسانه ها صدای رسای هر جامعه ای  هستند. رسانه ها می توانند در تمامی عرصه ها  مطالبه گری کنند، که البته این مطالبه گری نیز  شاید به مزاج حاکمان خوش نیاید.

شاخص های توسعه یافتگی کشورها به عوامل متعددی بستگی دارد. درکنار شاخص های اقتصادی،  پارامترهای فرهنگی و اجتماعی نیز از جمله نرخ پهنای باند اینترنت، دسترسی به جریان آزاد اطلاعات،  تعداد و تنوع رسانه های گوناگون، تعداد سینماها، نرخ سرانه مطالعه و تعداد تیراژ روزنامه ها بر میزان توسعه یافتگی کشورها تاثیر مستقیم دارد. نرخ رشد این معیارها می تواند منجر به توسعه سیاسی جوامع و افزایش شعور اجتماعی گردد. از این رو می توان به انشتار گزارش های متعدد در سال های گذشته اشاره کرد، چرا که  نتایج این گزارشات حاوی نکات تامل برانگیری می باشد.

انجمن جهانی روزنامه ها و نشریات خبری (WAN-IFRA) طبق روال هر سال لیست پر تیراژترین نشریات جهان را اعلام می نماید، که بر اساس آخرین گزارش آماری منتشر شده، روزنامه های ژاپنی «یومیوری شیمبون»، «آساهی شیمبون» و «ماینیچی شیمبون» همانند سال های قبل پرتیراژترین روزنامه های جهان هستند. «تایمز آو ایندیا» نیز بزرگترین روزنامه انگلیسی زبان در جهان محسوب می شود و «ریفرنس نیوز» هم پرتیراژترین روزنامه در کشور چین می باشد.

بر اساس آمار رسمی منتشر شده در سال ۲۰۲۱ میلادی، در حال حاضر مردم ژاپن در مطالعه روزنامه در جهان پیشتاز هستند. وب سایت world atlas به صورت متداول فهرستی از لیست پرتیراژترین روزنامه های جهان را منتشر می کند که بر اساس آن، روزنامه «یومیوری شیمبون» کشور ژاپن در صدر ۱۰ روزنامه پرتیراژ جهان قرار دارد. در این فهرست کشورهای ژاپن و هندوستان هشت عنوان از پرتیراژترین روزنامه ها را به خود اختصاص داده اند. بر اساس این گزارش سالانه ، کشورهای آمریکا و چین  نیز دو عنوان دیگر را در اختیار دارند. البته این آمار در بُرهه ای از زمان منتشر می شود  که مردم  جهان ترجیح می دهند اخبار حوزه های مختلف را از طریق شبکه های اجتماعی و  نرم افزارهای پیام رسان پیگیری کنند.



در این میان رتبه بندی آزادی رسانه ها و مطبوعات نیز به صورت سالانه توسط سازمان گزارشگران بدون مرز  (RSF) ارزیابی ‌‌و منتشر می شود که در سال جاری میلادی نیز پنج شاخص دیگر به این ارزیابی اضافه گردید. این شاخص ها  عبارتند از : بستر سیاسی، چارچوب قانونی، بستر اقتصادی، بستر اجتماعی و فرهنگی و بستر امنیت.

بر اساس آخرین گزارش منشتر شده سازمان گزارشگران بدون مرز که یک سازمان بین المللی غیر انتفاعی می باشد،  کشورهای حوزه اسکاندیناوی یعنی نروژ، فنلاند و سوئد سه رتبه برتر برای فعالیت امن رسانه ها می باشد. در این گزارش، ایالات متحده آمریکا رده 45 را به خود اختصاص داده  و ایران نیز در این رتبه بندی جز چند کشور آخر جهان مطرح گردید.



شایان ذکر است که با پیشرفت روز افزون تکنولوژی های نوین رسانه ای، مطبوعات و رسانه های اجتماعی کلاسیک جایگاه سابق خود را از دست داده و تبدیل به رِسانه های نارِسا شده اند و  شاید افکار عمومی دیگر، حتی توجه و نیازی به مطبوعات در بَند ندارند، چرا که در عصر ارتباطات هر شهروندی یک خبرنگار و صفحه و کانال وی نیز یک رسانه فراگیر می باشد. لذا  چنین به نظر می رسد مطبوعاتی که در تاریخ جهان بیش از چهار قرن  قدمت دارد، واپسین نفس های خود را  زیر سلطه ی امپراتوری شبکه های اجتماعی می کِشد.
 
به قلم دکتر فرید حیدری
مدرس دانشگاه و مدیر مسئول رسانه سونیوز

نویسنده : فرید حیدری